Улаанбаатар хотоос баруун тийш 170 км зайд орших Булган аймгийн Баяннуур сумын Улаан хэрэм хэмээх газарт ШУА-ын Түүхийн хүрээлэн, Казахстаны Евро-Азийн их сургуулийн Түрэг-Алтай судлалын хүрээлэнгийн хамтарсан судалгааны багийнхан 2012 онд малтлага судалгаа явуулж эртний нүүдэлчдийн язгууртны иж бүрэн бунхант булшийг илрүүлсэн. Тус олдворыг “Улаан хэрэмийн Шороон бумбагарын дурсгал” хэмээн нэрлэсэн бөгөөд эртний нүүдэлчдийн урлагийн галерей бүхий 1500 жилийн настай нэн чухал олдвор юм. Бунханы барилга муудаж үйрээгүй, бат бөх хэвээрээ үлдсэн ба дотор талд нь хүн явахад чөлөөтэй, чулуун таазтай, хавтгай чулуугаар ханыг нь хийж бүтээсэн байсан.

Бунханд орох үүдэвч хонгилын урт нь 42м, өргөн нь 1.8м бөгөөд дөрвөн өрх бүхий үүдэвч, хоёр хөмөг, гол бунхан гэсэн үндсэн хэсгүүдээс бүтсэн байдаг. Үүдэвч хонгил нь газар доогуур шурган явсаар 7.5м гүнд буй бунханд хүрнэ. Энэхүү урт хонгилын хана дагуу 40 гаруй зураг дүрслэл бий.  Өөр хоорондоо ялгаатай хүний дүрс 24, бар биетэй, луун цээжтэй амьтан 2, саглагар мод 7, эмээл хазаартай морь 2, сүм маягийн барилга 2, бадамлянхуа цэцэг, үхэртэй төстэй амьтны толгой, нэг нохой, туг дарцаг 6 ширхэгийг тус тус дүрсэлсэн байна. Бунханы хаалганы дотор талд үүд рүү харуулаад арслан толгойтой, ирвэс биетэй, шувуун хошуутай, бар тавхайтай хамгаалагч хүчтэн болох махранз бурхадыг байрлуулсан байжээ. Зураг дээрхи морины дэлний дүрслэл нь Түрэгийн үеийн шилдэг сайн морьдоо дэллэн засах аргыг харуулсан байдаг.

Нийт 550 орчим олдвор олдсоны 134 нь алтан эдлэл, 11 нь шавар эдлэл, 30 гаруй модон эдлэл, бусад нь мөнгө, төмөр, хүрлээр хийгдсэн эдлэл байв. Ийм иж бүрэн, элдэв тод дүрслэлтэй бунхан урьд өмнө Монгол төдийгүй Төв Азийн газар нутгаас олдоогүй ажээ. Ер нь иймэрхүү бунханы үлдэц ихэвчлэн Хөх хотын зүүн тал, эсвэл урагш зүгт нэлээд олдож байжээ. Энэхүү олдвор нь бунхант олдворын тархацыг баруун зүг рүү тэлж өгснөөрөө онцлог болох аж.

Эл дурсгалыг YII зуун буюу Түрэгийн үед хамааруулан авч үзсэний дээр Япон, Хятадын Түрэг-Уйгар судлалын эрдэмтэд ирж үзээд түгээмэл олдсон бунхант олдворын дүрслэлээс огт өөр бөгөөд тухайн үед оршиж байсан Тан улсын 8 янзын зэрэг дэвт түшмэлүүдийн бунханаас тэс өөр дүрслэлтэй болохыг тогтоож,  бүтээсэн арга барилыг эртний Хятадтай холбох арга алга хэмээн хүлээн зөвшөөрчээ. Тийм учраас энэхүү Шороон бумбагарын дурсгалын илэрхийлэл нь Монголын газар нутаг дээрхи эртний нүүдэлчдийн уран сайхан, гоозүйн сэтгэлгээ, зурах арга барил, ертөнцийг үзэх үзэл зэргийг өөртөө шингээсэн гайхамшигт бүтээл болохыг тогтоожээ.

Бунхант оршуулга бол тухайн хүний нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр суурийг илэрхийлдэг. Оршуулсан ёс, дагуулсан хэрэгслээс харахад нийгэм улс төрийн амьдралд тэргүүлэх байр суурьтай, нүүдэлчдийн том язгууртан байсан нь мэдэгддэг. 610-630 онд хамаарах одоогийн Туркийн Истанбул хотод цутгасан зоос, эртний Визант, Хятад, Энэтхэг, Төвд зэрэгт хамаарах эд өлгийн зүйлүүд гарч ирсэн нь тухайн үедээ гадаад харилцааны өндөр соёлтой байсныг гэрчилдэг ба өрнө дорнын соёл Монголын газар нутаг дээгүүр дамжиж байсныг нотолжээ.

Мөн эл бунхан огт тоногдоогүй байснаараа онцлог юм. Урьд өмнө илэрч олдсон булш бунханы 90-95% тоногдсон байдаг нь түгээмэл ажээ. Шороон бумбагарын дурсгалыг эрт үед нэг хүн тонох гэж оролдоод чадалгүй үүдэвч хавьд нь нохойтойгоо шороонд даруулан үхсэн байсан ул мөр нь малтлагаар хамт илэрсэн.

Бунханы гол хаалга модоор хийгдсэн, хаалганы 2 талд нүх ухаж чулуугаар тагласан байдалтай, дотор гурван хаалга нь цоожтой, түлхүүрийг нь сүүлийн модон хаалганд дүүжилсэн маягтай байсан ба судалгааны баг тэрхүү түлхүүрээр хаалгануудыг онгойлгож оржээ. Хаалганы цаадах бунханд ямар нэг барилга байхгүй, нүхэн тасалгаа байсан.

Урт хонгилын хананд хаалга хийж тохижуулсан хөмөг байх ба түүний дотроос шавар ваар савны олдворууд олдсон. Бунханы хамгаалагч махранзуудаас холгүй нэгэн том модон авс байсан ба дотор нь 80 см урт, 35 см өргөн модон хайрцаг байгаад дээд талд нь алтан эдлэлийг торгонд боож тавиад, доод талд нь нас барсан хүний чандарын үнсийг торгон уутанд хийж байрлуулаад, түүний доор алт мөнгөн зоосыг мөн адил торгон уутанд хийж тавьсан байжээ. Алтан зоосон дээр нь хүний дүрс, хээ угалз, амьтан, эртний руни бичиг, латин үсэг зэргийг дүрсэлсэн байв. Авсны зүүн талд хоёр модон морь, амгай, дөрөө зэрэг зүйл байснаас гадна титэм байсан болов уу гэмээр алтан эдлэл олджээ. Алтан чимэглэлийн ихэнх нь цэцэг болон үүлэн хээтэй.

Хуяг дуулга бүхий морьт цэргийн шавар баримлууд олноор олдсоны зарим нь гартаа хөгжим барьж үлээж буй байдалтай байжээ. Босоо дүртэй, өөр өөр хувцас, царай зүстэй, сахал үстэй, шавраар урласан хүн дүрст баримлууд 80 орчим, нохой, гахай, хонь, тахиа, галбинга, мэлхий, адуу, эмээл, дөрөө, амгай, зуузай зэрэг шавар баримал  ба модон сийлбэр зэрэг 300 гаруй баримал олджээ. Дорно дахины эртний үлгэр туульсад дурдагддаг хүн цээжтэй, шувуун бөгстэй, далавчит амьтан болох галбинга хэмээх амьтны баримал онцгой өвөрмөц олдвор юм.

Судлаачид энэхүү Улаан хэрэмийн Шороон бумбагарын дурсгалыг Түрэгийн хожуу үед амьдарч байсан Пүгү аймгийн тэргүүн Итү-гийн эцэг Сифү-д зориулсан бунхан  хэмээн үзэж тус он цагийг Сеяньто буюу 630 – 690 оны үед хамаарна гэж тэмдэглэжээ.

Эмхэтгэсэн Ч.Буянбадрах