Хэнтийн нурууны баруун өмнө шувтарга дахь Богд хан уул нь Хэнтийн нурууны өмнөд хэсэг, ойт хээр болон хээрийн бүсийн зааг, шинэсэн ойн өмнөд хил бөгөөд зүүнээс баруун тийш чиглэсэн гол нуруу, түүний салбар уулсаас тогтоно. Хамгийн өндөр оргил нь далайн төвшнөөс дээш 2268 метр өндөр Цэцээ гүн юм. Богдхан уулыг дэлхийн хамгийн анхны “дархан цаазат газар” хэмээн үздэг. Монголын түүхэнд 1294 онд гаргасан Их Юань улсын хууль цаазын 398 дугаар бүлэгт “Богд хан уул, Отгонтэнгэр, Хан Хэнтий, Алтайн нүсэр даваа” зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг дархан цаазтай болгох тухай өгүүлжээ. XII-XIII зууны үед Ван хан Тоорил дархлан тахиж “Хан уул” хэмээн нэрлэсэн. Харин 1778 онд Хүрээ сайд Юндэндоржийн санаачилгаар дархлагдан хамгаалагдах болжээ.   

УИХ-ын 1995 оны 26-р тогтоолоор Богдхан уулыг “дархан цаазат газар” хэмээн бататгаж, 1996 оны 5-р сард ЮНЕСКО-гоос “Дэлхийн шим мандлын сүлжээ” (MAB)-нд оруулах шийдвэр гарч 1997 онд гэрчилгээ олгосон. Богдхан уулын ДЦГ нь хойд талаараа нийслэл Улаанбаатар хотын Хан-Уул, Баянзүрх дүүрэг, урд талаараа Төв аймгийн Зуунмод, Сэргэлэн сумтай хил залгадаг. Нийт 41651 га талбайтай, үүнээс 17.3% нь онгон бүс, 54.2% нь хамгаалалтын бүс, 28.5% нь хязгаарлалтын бүс болно.

1994 онд ДЦГ-ын захиргаа байгуулагдахад уулын “хязгаарлалтын бүс”-д малчдын жижиг суурин, ХААИС-ийн хотхон, Ерөнхийлөгчийн ордон, Одон орон судлалын төв, Хүүхдийн засан хүмүүжүүлэх газар гэх мэт байгууламжууд байсан. ДЦГ-ын орчны бүсийг тогтоож байгаагүй бөгөөд УБ хот нь өөрөө олон тооны зочид, аялагчдыг татсан орчны бүс болно хэмээн үзжээ. Богдхан уул нь Монголын төдийгүй дэлхийн анхны тусгай хамгаалалттай газар нутаг байсны хувьд байгалийн унаган төрхөө харьцангуй удаан хадгалсан боловч нийслэл Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлт, нягтралаас шалтгаалан экосистемийн өөрчлөлтөнд өртөж эхэлсэн бүс нутаг юм. Нийслэл хотод ойрхон учраас газар ашиглалт, хотжилтын нөлөө, хулгайн ан, гал түймэр, малын бэлчээр, агаарын бохирдол зэрэг янз бүрийн дарамт нөлөөнд автах эрсдэл өндөр байдаг.

Богдхан уулыг 1778 оноос хойш 1957, 1974, 1994, 1995 онд албан ёсоор “дархан цаазат газар” гэдгийг 5 удаа баталгаажуулж 41651 га талбайг тодотгосон. 1995 оны 5-р сарын 16-нд Ерөнхийлөгчийн 110 тоот зарлигаар “Төрийн тахилгат уул” болгосон бөгөөд 1995, 2000, 2005, 2010, 2015, 2020 онуудад тахилгыг үйлджээ. Сонирхолтой нь, 1809 оноос Богдхан уулын 28 амыг цагдаатай болгож, нутаг дэвсгэрт нь орох зөвшөөрлийг Богд хаан гардан олгодог журамтай байжээ. 

Богдхан уулын ам хөндий, хажуу хормойгоор бичигт, зурагт хад цохионууд, хиргисүүр, хөшөө, булш зэрэг түүхийн дурсгал олонтой. Түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалт зүйлийг тэмдэгжүүлэхэд нийт 197 дурсгал бүртэгдсэн байна. Цэцээ гүний орой дээр сайд Юндэндоржид зориулсан сүмийн туурь байдаг. Их, Бага тэнгэрийн амны хооронд орших хадан цохион дээр согоо, гуа марал, богтаг малгай, ээтэн гутал, нөмгөн дээлтэй бүсгүй хүний дүрс, бугын зураг зэргийн  хамт уйгаржин бичгээр “Мөнх тэнгэрийн хүчин суу залийн ивээлд” гэсэн бичгийн дурсгал байдаг.

Газар зүйн онцлог: Дархан цаазат Богдхан уул  нь Хэнтийн уулархаг мужийн баруун өмнөд захад орших дундаж өндөртэй уул боловч Хэнтийн гол нуруунаас саланги тусгаар оршдог. Ландшафтын хувьд Монгол орны ойт хээр, хуурай хээрийн бүсийн зааг дээр орших өвөрмөц бүтэцтэй. Богдхан уулын гол нуруу нь өргөрөгийн дагуу буюу баруунаас зүүн тийш сунаж тогтсон байх ба энд ихэвчлэн 2000м-ээс дээш өргөгдсөн тэгширлийн гадарга бүхий хавтгай, бөмбөгөр оройтой оргилууд зонхилно. Хамгийн өндөр буюу 2268м Цэцээ гүн, 2256м өндөр Түшээ гүн, 2094м өндөр Их, Бага Тэнгэр, 2150м өндөр Зүүн ширээт, 2004м өндөр Баруун ширээт оргилууд байдаг.  Богд хан уул нь Улаанбаатар хотод цаг агаарын таатай орчинг бүрдүүлэхэд нөлөө үзүүлдэг. Туул голын савд багтах бөгөөд уулын эргэн тойрны 20 амнаас жижиг гол горхи эх аван урсаж зарим нь Туул голд, зарим нь уулын бэлийн хонхор хотгорт хүрч хурдас хөрсөнд шингэнэ.

Геологийн бүтэц: Богдхан уул орчмын нутаг нь Хангай-Хэнтий уулархаг мужийн хэмжээнд хамаарна. Дархлагдсан талбайн хэмжээнд 350-205 сая жилийн өмнөх чулуун нүүрсний галавын үед хуримтлагдсан тунамал чулуулаг ба мезозойн эриний юрийн галавын сүүлч, 130 сая жилийн өмнөх цэрдийн галавын эхээр үүсч бүрэлдсэн боржин чулуу мөн уулын бэл, хормой, гуу жалга, орчин үеийн сэвсгэр хурдас тархсан байдаг.

Хөрсөн бүрхэвч: Богдхан уул нь хөрс-газарзүйн мужлалаар хангайн био уур амьсгалын их мужийн хагас чийглэг өндөршлийн бүсчлэлд багтана. Хөрсөн бүрхэвчийн тархалтын хувьд Хэнтийн гол нуруутай ижил төстэй. Хад асга бүхий уулын тэгш оройд уулын нугын хөрс, түүнээс доош ой-тайгын хөрс тогтворжиж, ой модгүй ар, өвөр хажуу болон өргөн амуудад хээрийн хөрс тархана. Богдхан ууланд хамгийн их талбайг эзлэх хөрсний голлох хэв шинж нь тайгын хөрс бөгөөд Богдхан уульн орой, хяр, ар хажуу, өвөр хэсэгт тархсан байдаг. Харин хөрсний хэв шинжүүдийн шилжилт уулын ар, өвөр хажууд харилцан адилгүй байна. Тухайлбал, уулын ар хажууд тайга, ой, хээрийн хөрс дараалан солигдож байхад уулын өвөр хажууд тайгын хөрс шууд хээрийн хөрсөнд түгээмэл шилжих нь ажиглагдана.

Уулын нугын хөрс нь хатуу суурь чулуулгийн аллювийн нимгэн хурдас дээр тогтворжих тул хөрсний нийт давхаргын зузаан 50 см-ээс үл хэтэрнэ. Хөрсний өнгөн хэсэгт бараан хүрэн өнгөтэй, ургамлын хагас ялзарсан үлдэгдэл, бүдүүн ялзмагт ширэгт давхарга үргэлжилнэ. Энэ хөрсний бүх давхарга хүчиллэг урвалын орчинтой, гол төлөв хөнгөн ба дунд шавранцар механик бүрэлдэхүүнтэй байна.

Ойн сан, ургамлын аймаг: Монгол орны ургамал газарзүйн мужлалаар Богдхан уул нь Хэнтийн уулархаг тайгын урд, Монгол-Дагуурын ойт хээрт оршдог. Ургамлын аймаг нь бүхэлдээ Өмнөд Сибирийн тайга, өндөр уулын элементүүдээс бүрдэнэ. Богдхан ууланд 58 овог 230 төрөлд багтах 500-аад зүйл цэцэгт ургамал, 27 овог 42 төрөлд багтах 66 зүйл хөвд ургадаг байна. 500 зүйл цэцэгт ургамлаас 1.4% нь ойн хэлбэртэн, 1.9% нь нүцгэн үртэн, 21.6% нь нэг талт үрт, 78.4% нь хоёр талт ургамал юм. Богдхан уулын ой нь зөвхөн уулын хойд, зүүн хойд арыг барьж ургадаг учраас ойн бүтэн бүслүүр үүсгэдэггүй. Богдхан уулын нэг онцлог нь бөмбөгөр оройтой учир оройгоороо ойтой, Монгол оронд ургадаг жодооноос бусад мод, бутны ихэнх нь ургадаг. Хар мод (Larix sibirica), хус (Betula spp), хуш (Cedrus spp), нарсан (Pinus spp) холимог ой байна.

Хөхтөн амьтны зүйл: Богдхан ууланд 2014 оны судалгаагаар 52 зүйл хөхтөн (шавьж идэштэн 4, сарьсан далавчтан 5, туулай хэлбэртэн 4, мэрэгчтэн 21, махан идэштэн 13, туруутан 5 зүйл) амьтад тархан амьдардаг болохыг шинэчлэн тогтоосон. Монгол орны хөхтөн амьтны зүйлийн бүрэлдэхүүний 37.7%-ийг эзэлж байгаа нь том үзүүлэлт юм. Нийт амьтны аймгийн 40.3%-ийг мэрэгч амьтад, 25%-ийг махан идэшт амьтад, 7.7%-ийг шавьж идэштэн, 9.6%-ийг туруутан, 7.7%-ийг туулай хэлбэртэн тус тус эзэлдэг.

Богдхан уулын ДЦГ-т “нэн ховор” ангилалд хамаарах баданга хүдэр (Moschus moschiferus), тарвага (Marmota siberica), Mонгол орны ховор амьтдын жагсаалтад багтсан халиун буга (Сervus elaphus), янгир ямаа (Саpra sibirica), ойн булга (Martes zibellina), хандгай (Alces alces), хүрэн баавгай (Ursus arctos), сохор номин (Myospalax aspalax) гэсэн төрөл зүйлс амьдардаг. Зэрлэг амьтан, ургамлын ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенци (CITES)-ийн II хавсралтанд саарал чоно (Canis lupus), шилүүс (Felix lynx), мануул (Felis manul), баданга хүдэр (Мoschus moschiferus) 4 зүйл хөхтөн амьтан орсон байна. Зэрлэг амьтдын нүүдэллэдэг зүйлүүдийг хамгаалах “Боннын конвенци II” хавсралтанд бүртгэгдсэн хөхтөн амьтдаас Богдхан уулын ДЦГ-ын хил залгаа нутагт гүйдлээр үзэгдэх, түр байршин амьдрах цагаан зээр (Procapra gutturosa) бүртгэгдсэн.

Шувууны зүйл: Богдхан уулын статуст 218 зүйлийн шувууд бүртгэгдсэн ба үүнээс нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг 88 зүйл, өндөглөн зусдаг 58, суурин 46, өвөл орж ирдэг 8, үрждэггүй 13, тохиолдлоор таарах 5 зүйл тус тус бүртгэгдсэн байна. Монгол Улсын Улаан номд 7 зүйл, ховор шувуунаас 2 зүйл, Азийн Улаан номд 4 зүйл, CITES-ийн I хавсралтаас 3 зүйл, CITES-ийн II хавсралтаас 32 зүйл, СMS-ийн I хавсралтаас 2 зүйл, СMS-ийн II хавсралтаас 27 зүйл, Монгол Улсын Амьтны аймгийн тухай хууль болон Засгийн газрын 2001 оны 164 дүгээр тогтоолоор ховор ба нэн ховор амьтны жагсаалтанд орсон 5 зүйлийн шувуу байдаг. Дэлхийн хэмжээнд ховордсон идлэг шонхор (Falco cherrug), Монголын хэмжээнд ховордсон бүргэд (Haliaectus leucoryphus), жороо тоодог (Otis tаrdа), сойр (Tetrao parvirostris) зэрэг шувууд сүүлийн 12 жилд энэ бүс нутагт устаж алга болоод байна.

Богдхан уулын ДЦГ нь нүүдлийн болон суурин шувуудад чухал газар бөгөөд мөн Туулын сав газрын тогтоол ус, ус намгархаг газрууд нь усны болон эргийн шувуудад амьдрах орчны хувьд өндөглөн зусах тохиромжтой орчин юм. Богдхан уулын ДЦГ нь бүс нутагт төдийгүй дэлхийд ховордсон шувуудын зүйлийн бүрдэл элбэг учир шувуу хамгаалах үйл ажиллагаатай уялдан бусад хөхтөн, хоёр нутагтан, мөлхөгчид, мөн эмийн болон хүнсний ургамлыг дүйцүүлэн хамгаалах боломжтой.  

Дэлхийн шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд бүртгэгдсэнээр хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдлыг хангах, нутгийн иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн аливаа хүчин чармайлтыг ЮНЕСКО-гоос дэмжин урамшуулах, шаардлагатай удирдамж чиглэлээр хангах, санхүүжилтийн нэмэгдэл эх үүсвэрийг бүрдүүлэх ач холбогдолтой. Тухайлбал, ЮНЕСКО-гийн дэмжлэгээр Богдхан уулын ДЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны чадавхи, дэд бүтэц, удирдлага менежментийг сайжруулах төслийн хүрээнд тус хамгаалалтын захиргаанд дахин дамжуулах станц, суурин болон хөдөлгөөнт радио станц, нарны зайн систем, алсын холбооны гар станцуудыг суурин төхөөрөмжүүдийн хамт суурилуулсны зэрэгцээ хамгаалалтын захиргааны өрөөг шинээр тохижуулж, техник хэрэгслээр хангажээ. Ийнхүү хамгаалалтын захиргааг сайжруулснаар ой хээрийн түймэртэй цаг алдалгүй тэмцэх, хулгайн ан, байгалийн баялгийг хууль бусаар ашиглахаас урьдчилан сэргийлэх боломжийг бүрдүүлж өгсөн байна.

БОГД ХАН УУЛТАЙ ХОЛБООТОЙ ОЛОН ДОМОГ БИЙ. Богд хан уулын хилд багтах Түргэний ам шувтрах хэсгийн урд үзүүрээс, өөрөөр хэлбэл Ар хөндлөнгийн доод үзүүрээс эх хүртэл гол руугаа цүлхийсэн 21 хошуу бий. Үүнийг 21 Дарь эхийн бүрэлбаатай хэмээн эртнээс дээдэлж иржээ. Тэндээс чулуу авах, өвс ургамал түүх, газар хөндөхийг хатуу цээрлэдэг байжээ.

Бумбатын амыг өгсүүлж Цэцээ гүн хүрэх тусгайлан зассан зөрөг зам байсан гэдэг. Манж амбан Цэцээ гүний тахилгад оролцохоор явж байтал их шуурга болж зам хаагдсан байж гэнэ. Ихэд хилэгнэсэн амбан ”Зарлигаар тахих гэж буй болохоос биш санаан зоргоор оролцох гээгүй. Чи яаж байгаа нь энэ вэ” гээд Богдыг хорин ташуур жанчиж, дөнгө зүүж шийтгээд, түүнийгээ овоон дээр тавьсан гэдэг домог байдаг.

Богд хан уулын Баруун ширээ болон Зүүн ширээ гэх тэгшивтэр оройтой өндөрлөг Улаанбаатар хотоос тод, ил харагддаг. Тэгвэл яагаад ийм тэгш оройтой болсон бэ гэхээр, нэгэн цагт хангарьд шувуу Хан уулын орой дээр сууж байгаад нисэхдээ хоёр оройг тас базан авчээ. Ийнхүү базагдсан оройнуудыг нисэж явахдаа нэгийг нь зам зуурт алдсан нь Зайсан толгой, нөгөөг нь Лүн сумын дэргэд унагаснаар Лүн толгой болсон гэдэг.

Өөр нэгэн домогт, Богд мэргэн баатар, Чингэлтэй бөх гэдэг хоёр айл амьдардаг байжээ. Гэтэл Богд мэргэн баатар лусын үзэсгэлэн гоо охин Туулыг эхнэр болгон авахаар шийджээ. Уг нь Чингэлтэй бөх Туул охинд сэтгэлтэй байсан юмсанж. Тэгээд баатар, бөх хоёр хүч чадлаа үзэж, хэн дийлсэн нь Туул охиныг авахаар тохиролцоод ач тач ноцолдоод Богд мэргэн дийлж гэнэ. Гэтэл Чингэлтэй мэргэн ийн хэлэв: Хэлэлцсэн ёсоор чи Туул охиныг авах биз ээ. Харин чамаас гуйх нэг зүйл байна. Би Туул охинд байнга сэтгэл алдрах тул миний толгойг авч дэргэдээ тавина уу. Үхсэн ч миний толгой Туулыг байнга харж байг хэмээн гуйжээ. Ийнхүү богд Чингэлтэйн толгойг авч дэргэдээ тавьсан нь Зайсан толгой болж, Чингэлтэй бөх өөрөө хойд уул болсон гэдэг.

БОГДХАН УУЛЫН ТАХИЛГЫН ЁСОН: Богдхан уулыг албан ёсоор дархалснаас эхлэн жилд 2 удаа тахиж, тахилгын баяр ёслол нь 2 өдөр үргэлжилдэг байжээ. Эхний өдөрт нь тахилгын ёслол, дараа өдөрт нь Хан уулаа тахисны баяр наадам хийдэг байв. Богдхан уулын оргил Цэцээ гүнд 2 овоо байдаг бөгөөд зүүн талын овоог шашны, баруун талын овоог төрийн овоо гэж нэрлэдэг. Тус бүрд нь идээ будаа, бүтэн үхрийн мах, хэд хэдэн хонины махаар шүүс бэлтгэн тавьдаг байсан бөгөөд тэдгээр шүүсийг тавих цар нь 10 ханатай гэрийн тоонотой тэнцэхүйц том байжээ. Аймаг хошууд, ард иргэдээс өргөл барьцанд ирсэн цагаан идээ, айраг тараг зэргийг сарын өмнөөс Чулуутын аманд цуглуулж тахилгын өдөр тэмээнд ачин Цэцээ гүн рүү аваачдаг байв. Богдхан уулыг тахих өдөр өглөө эрт нар гарахаас өмнө төрийн хаад ноёд тэргүүтэн Төрхурахын амыг өгсөн мориор очиж, Их хүрээнээс цогчин унзад, гэсгүй тэргүүтэй 50 гаруй лам, өвөр талаас Манзуширын хийдийн 40 орчим лам хувраг ирж тахилгын ном уншдаг байв. Эхлээд хааны  зарлигийг уншиж, шар торгон дээр бичсэн өргөмжлөл, хуй торго зэргийг сангийн бойпорт хийж шатаана. Дараа нь хэргэм зэргийнхээ дагуу хадаг яндар барьж, овоог нар зөв тойрон мөргөл үйлдэж, идээнийхээ дээжийг барьж хүндэтгэл үзүүлдэг.

Богдхан уулыг дархалж хоёр оргилд нь “Гүн” цол шагнаж 50 лангийн цалин пүнлүү олгож байсан бөгөөд тахилгын үеэр уулын оройн хонгилд хадганд ороон хийдэг байжээ. Эргэн тойронд нь том бойпор болон 13 жижиг бойпор тойруулан тавьж их хэмжээний арц хүж уугиулан сан тавьдаг байсан бөгөөд арц хүжний үнэр, бүрээ бишгүүрийн дуу Богдхан уулаар таран цуурайтдаг байсан гэдэг. Тахилга тайлга дууссаны дараа тахилгын идээ, будаанаас 30 аймаг, 10 дацанд хүртээдэг байжээ. Богдхан уулын савдагийг хүчирхэг Хангарьд шувуу, буга унасан Цагаан өвгөн хэмээн дээдэлж, Их хүрээний цам харайх үеэр муу хорлол бүхнийг дарагч хэмээн Хангарьд шувууг, ариун цагаан амирлангуйг авчрагч Цагаан өвгөн хоёрыг оруулж тоглуулдаг байжээ. Хожим Богдхан уулын тахилгад зориулж оройд нь найман талтай алтан ганжиртай сүм бариулж байнгын 2 лам сууж, зул хүж өргөдөг байсан хийгээд Богд уулын цагдаа нар долоо хоногоор ээлжлэн эргэж тойрч зулын тос, хүнс залгуулдаг албатай байжээ.

Анхааруулга: Жил бүрийн 3-р сарын 20-ны өдрөөс 6-р сарын 10,  9-р сарын 20-ны өдрөөс 11-р сарын 10-ны өдөр хүртэлх хугацаанд хуурайшилт явагддаг тул Богд хан уулын дархан цаазат газарт аялал, амралт зугаалгаар явахыг хориглодог. Зөрчвөл Монгол Улсын Ойн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлд заасны дагуу 960000-1920000 төгрөгийн торгууль ноогдуулдаг заалттай. Түймэр гарсан тохиолдолд гал түймэртэй тэмцэх байгууллага, орон нутгийн Засаг дарга, холбогдох байгууллагад мэдээлэх, түймэр унтраах ажиллагаанд иргэний үүргийн дагуу оролцох үүрэгтэй. Мэдээлэл өгөх утас: 101

Эмхэтгэсэн Ч.Буянбадрах